NIRE AMA
Nire ama, 1983ko otsailaren 12an jaio zen Errumaniako herri batean, herriaren izena
Miercurea-Ciuc da. Ez du anai-arrebarik.
Loredana txikia zenean Miercurea-Ciuc-en bizi zen, Errumanian bere amarekin eta bere aitarekin, bere ama fabrica batean egiten zuen lan eta bere aitak polizia zen. Txikia zenetik gustatzen zitzaion izotz gaineko patinajea eta sei urte zituenean kirol hori egiten hasi zen. Ez zituen comepizioak egin. Loredana Miercuria-Ciuc-eko eskolan egon zen zazpi urte bete zituen arte. Izotz gaineko patinajea utzi zuen bere gurasoen banandu egin zirelako. Ioanak, bere amak lana bilatu zuen Savinesti eta ordunan bertara joan ziren bizitzera. Asteburuetan ioana jaioterria joaten zen Loredanarekin bere aiton amona bisitatzera. Denbora baten ondoren Loredanaren amak Ioan ezagutu zuen, Ioan frabrikara joaten zen bera bisitatzera, lagunak egin ziren eta geo denbora baten ondoren irteten hasi ziren eta azkenean ezkondu egin ziren eta Bicaz-Cheira joan ziren bizitzera hirurak. Hasieran Loredana ez zen oso ondo eramaten Ionekin baina gero primeran konpontzen ziren, asko maite zioen Loredanak Ionei.
Loredana Bicaz-Chei-ra joan zen bizitzera, bertan egon zen ikasten. Oso ikasle ona zen, beti nota oso onak ateratzen zituen. Erizain izateko ikasten hasi zen. Azterketa luze bat egin zuen eta bigarrena geratu zen. Loredananaren aita oso gaixorik jarri zen, paralitiko geratu zen eta bederatzi urte egon zen ohean, ondoren hil egin zen. Taberna bat zuten eta Loredanak ikasketak lagatzea erabaki zuen amari tabernan laguntzeko.
Loredanak Valentin unibertsidadean ezagutu zuen, urte bat geroago ezkontzea erabaki zuten. Ezkondu ondoren beraien lehen alaba eduki zuten, bere izena Maria Magdalena da. Urte erdi geroago beraien bigarren semea eduki zuten, bere izena Ionut Claudiu da.
Hogeita hiru urte zituenena Euskal Herrira etorri zen Getaria herrira bizitzera. Getarira etorri zen bere gizona etorri eta urtebete geroago eta bi urte eta erdi ondoren bere bi semeak eta Ioana etorri ziren. Ordundik aurrera Getarian bizi da bere gizona, ama eta bi semeekin.
Nire ama, 1983ko otsailaren 12an jaio zen Errumaniako herri batean, herriaren izena
Miercurea-Ciuc da. Ez du anai-arrebarik.
Loredana txikia zenean Miercurea-Ciuc-en bizi zen, Errumanian bere amarekin eta bere aitarekin, bere ama fabrica batean egiten zuen lan eta bere aitak polizia zen. Txikia zenetik gustatzen zitzaion izotz gaineko patinajea eta sei urte zituenean kirol hori egiten hasi zen. Ez zituen comepizioak egin. Loredana Miercuria-Ciuc-eko eskolan egon zen zazpi urte bete zituen arte. Izotz gaineko patinajea utzi zuen bere gurasoen banandu egin zirelako. Ioanak, bere amak lana bilatu zuen Savinesti eta ordunan bertara joan ziren bizitzera. Asteburuetan ioana jaioterria joaten zen Loredanarekin bere aiton amona bisitatzera. Denbora baten ondoren Loredanaren amak Ioan ezagutu zuen, Ioan frabrikara joaten zen bera bisitatzera, lagunak egin ziren eta geo denbora baten ondoren irteten hasi ziren eta azkenean ezkondu egin ziren eta Bicaz-Cheira joan ziren bizitzera hirurak. Hasieran Loredana ez zen oso ondo eramaten Ionekin baina gero primeran konpontzen ziren, asko maite zioen Loredanak Ionei.
Loredana Bicaz-Chei-ra joan zen bizitzera, bertan egon zen ikasten. Oso ikasle ona zen, beti nota oso onak ateratzen zituen. Erizain izateko ikasten hasi zen. Azterketa luze bat egin zuen eta bigarrena geratu zen. Loredananaren aita oso gaixorik jarri zen, paralitiko geratu zen eta bederatzi urte egon zen ohean, ondoren hil egin zen. Taberna bat zuten eta Loredanak ikasketak lagatzea erabaki zuen amari tabernan laguntzeko.
Loredanak Valentin unibertsidadean ezagutu zuen, urte bat geroago ezkontzea erabaki zuten. Ezkondu ondoren beraien lehen alaba eduki zuten, bere izena Maria Magdalena da. Urte erdi geroago beraien bigarren semea eduki zuten, bere izena Ionut Claudiu da.
Hogeita hiru urte zituenena Euskal Herrira etorri zen Getaria herrira bizitzera. Getarira etorri zen bere gizona etorri eta urtebete geroago eta bi urte eta erdi ondoren bere bi semeak eta Ioana etorri ziren. Ordundik aurrera Getarian bizi da bere gizona, ama eta bi semeekin.
TIKI-TOKI
http://www.tiki-toki.com/timeline/entry/738639/LOREDANA-DANDU/
AURKEZPENA
EUSKIAK
Erdialdeko Euskalkia
Euskera Getaria
Umeekin playeruak euki nun, ba lau hutz galdu genun. Geo lagunekin buelta bat ematea joan giñan, geo etxea jun nitzan ta bazkaldu inun, geo mutillakin hitzeiten eon nitzan ta esan zin ez zala ateako gaixo zeolako ta ordun erabaki nun bixita bat etea ta ba peli bat eon giñan ikusten ta bere familiarekin ta ola, ta azkenian beaiekin afaldu nun.
Euskera batua
Umeekin plaieroa eduki nuen, eta lau utz galdu genuen. Geroago lagunekin buelta bat ematera joan nintzen. Gero etxera joan nintzen eta bazkaldu egin nuen. Ondoren mutil-lagunarekin hitz egiten egon nintzen eta esan zidan ez zela kalera aterako, orduan, bisita bat egitea erabaki nuen; berarekin filma bat ikusi nuen eta bere familiarekin egon nintzen, eta azkenean beraiekin afaldu nuen.
Umeekin playeruak euki nun, ba lau hutz galdu genun. Geo lagunekin buelta bat ematea joan giñan, geo etxea jun nitzan ta bazkaldu inun, geo mutillakin hitzeiten eon nitzan ta esan zin ez zala ateako gaixo zeolako ta ordun erabaki nun bixita bat etea ta ba peli bat eon giñan ikusten ta bere familiarekin ta ola, ta azkenian beaiekin afaldu nun.
Euskera batua
Umeekin plaieroa eduki nuen, eta lau utz galdu genuen. Geroago lagunekin buelta bat ematera joan nintzen. Gero etxera joan nintzen eta bazkaldu egin nuen. Ondoren mutil-lagunarekin hitz egiten egon nintzen eta esan zidan ez zela kalera aterako, orduan, bisita bat egitea erabaki nuen; berarekin filma bat ikusi nuen eta bere familiarekin egon nintzen, eta azkenean beraiekin afaldu nuen.
EUSKALKIAK
BALADAK
Erdi Aroan ballade bezala ere ezagutzen zen. Baladak kanturako eta dantzarako forma poetikoa dira. Metrikaz eta errimaz kantatzen zen, memorian gordetzeko errazagoa izateko.
Baladak hiru neurtitz edo bertso lerroz osatuta daude, gehienetan isometrikoak, ababbcbc errimaz edota lau neurtitz edo lerroko igortea, bcbc errimaz
Gaiaren arabehera sailkatzen da, forma bat baino gehiago zuten. Normalean gai erlijiosoak, amodiozkoak edo nahasiak izaten dira:
Eredu epikoa:XV-XVI.mendekoa. Bertan Erdi Aroaren bukaerako guda, jauntxoen ekintzak eta banderizoak ziren erabiltzen zituzten gaiak.
Eredu epiko-lirikoa:XVII.mendekoa. Guduak eta maitasuna dituzten kontagai eta gariko kronikaz hitz egiten zen.
Eredu-lirikoa:XVIII.mendekoa. Amodioa zen ia gai bakarra eta sinboloen bitartez adierazten zuten hitzen ordez, elkarrizketa forma du.
Narratibotasunaren zenbait ezaugarri dauzka: kontakizuneko gertakarien logika, denboraren arabeherako bilakaera, ekintza unitatea edo sekuentzietan banaturik egotea kontaketa eta pertsonaiak eta jarduleen artean eratutako harremanak aldatzea.
Lehen aipatu dudan bezala baladak errimaz eta metrikaz kantatzen ziren memorian errazago gordetzeko, ba badira memoriaren prozesuari laguntzen dioten bestelako formula edo baliabideak, hona hemen horietako batzuk:
Errepikapena: Baliabideak erabiltzen dituzte, ideia, hitz edo hitz multzo errepikatuek indarra hartzen dute, horrela, entzuleen arreta pizten dute.
Paralelismoa:Ideia bat edo egitura simetrikoa erabiltzen dute. Arin-arin informazioa xeheagoa izaten da.
Elkarrizketak:Pertsonaien bidez, elkarrizketen kontakizunaren unetik dramatikoenak egiten zituzten.
Metrika eta errima:Molde metriko asko erabiltzen zituzten. Hegoaldean joera zen kopla itxurako errima moldea erabiltzea.
Errima:Ez gara ari errima jaso batez baizki eta antzeko soinuen bitartez sortutako eriima batez, horren ondorioz, oso atsegina egiten da entzuterako momentuan.
BALADAK ETA KANTU NARRATIBOAK.
Kanta narratiboak dira. Euskal literaturaren barruan erromantze izena erabili da, aspalditxotik. Gaztelar erromantzea, balada orokor horren barruan eredu berezia izango litzateke. Euskal baladen errepertorioak Europako baladen korpusarekin zerikusi argiagoa dauka Erdal romancero deklakoa, bai gaietan, bai irudietan, bai literatur baliabideetan, are gehiago Iparraldeko balada multzo ugariak.
Baladen estiloa Erdi Aroan finkatu zen, gaur egun arte iraun du. Herri bakoitzean forma ezberdina du, edozein modutan ere azpiko oinarria berdintsua dute.
Normalean istorio labur baten berri ematen du, gertaera bortitzak, ezinezko maitasun istorikoak... Pertsonaiak ez dakigu nolakoak diren, ez zaigu esaten.
BERETERRETXEREN KHANTORIA
Haltzak ez dü bihotzik,
Ez gaztanberak hezürrik.
Ez nian uste erraiten ziela
itunen semek gezurrik.
Andozeko ibarra,
Ala zer ibar lüzia!
Hiruretan ebaki zaitan armarik gabe bihotza.
Bereterretxek oheti
Neskatuari eztiki:
«Abil, eta so egin ezan gizonik denez ageri».
Neskatuak ber'hala,
Ikusi zian bezala
Hiru dozena bazabiltzala borta batetik bestila.
Bereterretxek leihoti
Jaun Kuntiari goraintzi:
Ehun behi bazereitzola, beren zezena ondoti.
Jaun Kuntiak ber'hala,
Traidore batek bezala:
«Bereterrex, haigü bortala: ützüliren hiz berhala».
«Ama, indazüt atorra
Mentüraz sekulakoa!
Bizi denak oroit ükenen dü Bazko gai-erdi ondua!
Heltü nintzan Ligira,
Buneta erori lürrera,
Buneta erori lürrera eta eskurik ezin behera.
Heltü nintzan Ezpeldoira,
Han haritx bati esteki,
Han haritx bati esteki eta bizia zeitan idoki.
Marisantzen lasterra
Bost mendietan behera!
Bi belainez herrestan sartü da Lakarri-Büstanobila.
«Büstanobi gaztia,
Ene anaie maitia,
Hitzaz onik ez balinbada, ene semea joan da».
«Arreba, hago ixilik!
Ez otoi egin nigarrik
Hire semea bizi bada, Mauliala dün joanik.Marisantzen lasterra
Jaun Kuntiaren bortala!
«Ai, ei, eta, jauna, nun düzie ene seme galanta?»
«Hik bahiena semerik
Bereterretxez besterik?
Ezpeldoi altian dün hilik; habil, eraikan bizirik...»
Ezpeldoiko jenteak,
Ala sendimentü gabeak!
Hila hain hüllan üken-eta deüsere ez zakienak!
Ezpeldoiko alaba
Margarita deitzen da:
Bereterretxen odoletik ahürka biltzen ari da.
Ezpeldoiko bukata,
Ala bukata ederra!
Bereterretxen atorretarik hirur dozena ümen da.
ALEGIAK
Alegiak prosan edo bertsotan idazten ziren, haien helburua erakustea zen. Istorio laburrak ziren eta istorio horietako protagonistak animaliak ziren.
Alegile famatuenak honako hauek ziren. Esopo( Grezian V.mendean) Fedro( I.mendean) Artxu(XIX.mendean) Iturriaga(XIX.mendean) eta Oxoti(XX.mendean)
Estopeiak hasieran ahoz aho transmititzen ziren, baina aurregaro Grezian eta Erroman idazten hasi ziren. Gaur egun guri idatziz iritsi zaigu. K.a. VI.mendean idazten hasi ziren eta V.mendean famatuak bihurtu ziren. Protagonistak animaliak dira eta printzipio moral eta satidikoak ageri dira.
Bikenta Mogalek egile horren alegiak eskuratu zituen eta euskarara itzuli zituen erakusteko euskarara pasa daiztezkeela. Geroago Europako hainbat hizkuntzetara ere itzuli zituen. Bere osabaren alegia batzuk gehitu zituen. Bikentak literatura aberastu nahi zuen.
Alegietan baliabide batzuk ageri dira:
Lau prosopopeia mota ageri dira:
ASTOA ETA MANDOA ALEGIAREN IRUZKINA
Asto bat eta mando bat ageri dira, astoa kexatu egiten da mandoari bi aldiz janari gehiago ematen diotelako.
Gertakizuna:
Asto bat eta mando bat zioazten pisu berdinarekin ordun, astoa haserretu egi zen mandoari bi aldiz gehiago ematen diotelako jateko. Geroago bidean zioaztela astoak ezin zuen aurrera egin orduan mandazainak mandoari bota zion astoaren zamapixkat, astoa gero eta nekatuago zegoen eta beste pixkat kendu eta mandoari jarri zion.
Kanpo egitura:
Prosan idatzita dago,testu moduan eta paragrafo bakar batez dago osatuta.
Barne egitura:
Hsiera: "Astoa.....esaten zuen"
Hoei izango zen hasiera pixka bat istorioa zeraz doan adierazten digutelako. Kontatzen du asto bat eta mando bat zeudela eta zama pisu berdinarekin baina mandioari bi aldiz gehiago ematen ziola jetaeko.
Grapena."Baina laster.....gaineratu zion"
Hau garapena izango zen zeren korapiloa kontatzen du. Korapiloan dio bidean zioaztela eta astoak ezin zuea aurrera egin, beraz, beraren zamatik oiskat hartzen du eta mandoari ematen dio eta astoa gero eta nekatuago zegoen beraz mandoari gehiago jartzen dio.
Amaiera:"Orduan andoak.... ,erezi dudala?"
Hau
Baladak hiru neurtitz edo bertso lerroz osatuta daude, gehienetan isometrikoak, ababbcbc errimaz edota lau neurtitz edo lerroko igortea, bcbc errimaz
Gaiaren arabehera sailkatzen da, forma bat baino gehiago zuten. Normalean gai erlijiosoak, amodiozkoak edo nahasiak izaten dira:
Eredu epikoa:XV-XVI.mendekoa. Bertan Erdi Aroaren bukaerako guda, jauntxoen ekintzak eta banderizoak ziren erabiltzen zituzten gaiak.
Eredu epiko-lirikoa:XVII.mendekoa. Guduak eta maitasuna dituzten kontagai eta gariko kronikaz hitz egiten zen.
Eredu-lirikoa:XVIII.mendekoa. Amodioa zen ia gai bakarra eta sinboloen bitartez adierazten zuten hitzen ordez, elkarrizketa forma du.
Narratibotasunaren zenbait ezaugarri dauzka: kontakizuneko gertakarien logika, denboraren arabeherako bilakaera, ekintza unitatea edo sekuentzietan banaturik egotea kontaketa eta pertsonaiak eta jarduleen artean eratutako harremanak aldatzea.
Lehen aipatu dudan bezala baladak errimaz eta metrikaz kantatzen ziren memorian errazago gordetzeko, ba badira memoriaren prozesuari laguntzen dioten bestelako formula edo baliabideak, hona hemen horietako batzuk:
Errepikapena: Baliabideak erabiltzen dituzte, ideia, hitz edo hitz multzo errepikatuek indarra hartzen dute, horrela, entzuleen arreta pizten dute.
Paralelismoa:Ideia bat edo egitura simetrikoa erabiltzen dute. Arin-arin informazioa xeheagoa izaten da.
Elkarrizketak:Pertsonaien bidez, elkarrizketen kontakizunaren unetik dramatikoenak egiten zituzten.
Metrika eta errima:Molde metriko asko erabiltzen zituzten. Hegoaldean joera zen kopla itxurako errima moldea erabiltzea.
Errima:Ez gara ari errima jaso batez baizki eta antzeko soinuen bitartez sortutako eriima batez, horren ondorioz, oso atsegina egiten da entzuterako momentuan.
BALADAK ETA KANTU NARRATIBOAK.
Kanta narratiboak dira. Euskal literaturaren barruan erromantze izena erabili da, aspalditxotik. Gaztelar erromantzea, balada orokor horren barruan eredu berezia izango litzateke. Euskal baladen errepertorioak Europako baladen korpusarekin zerikusi argiagoa dauka Erdal romancero deklakoa, bai gaietan, bai irudietan, bai literatur baliabideetan, are gehiago Iparraldeko balada multzo ugariak.
Baladen estiloa Erdi Aroan finkatu zen, gaur egun arte iraun du. Herri bakoitzean forma ezberdina du, edozein modutan ere azpiko oinarria berdintsua dute.
Normalean istorio labur baten berri ematen du, gertaera bortitzak, ezinezko maitasun istorikoak... Pertsonaiak ez dakigu nolakoak diren, ez zaigu esaten.
BERETERRETXEREN KHANTORIA
Haltzak ez dü bihotzik,
Ez gaztanberak hezürrik.
Ez nian uste erraiten ziela
itunen semek gezurrik.
Andozeko ibarra,
Ala zer ibar lüzia!
Hiruretan ebaki zaitan armarik gabe bihotza.
Bereterretxek oheti
Neskatuari eztiki:
«Abil, eta so egin ezan gizonik denez ageri».
Neskatuak ber'hala,
Ikusi zian bezala
Hiru dozena bazabiltzala borta batetik bestila.
Bereterretxek leihoti
Jaun Kuntiari goraintzi:
Ehun behi bazereitzola, beren zezena ondoti.
Jaun Kuntiak ber'hala,
Traidore batek bezala:
«Bereterrex, haigü bortala: ützüliren hiz berhala».
«Ama, indazüt atorra
Mentüraz sekulakoa!
Bizi denak oroit ükenen dü Bazko gai-erdi ondua!
Heltü nintzan Ligira,
Buneta erori lürrera,
Buneta erori lürrera eta eskurik ezin behera.
Heltü nintzan Ezpeldoira,
Han haritx bati esteki,
Han haritx bati esteki eta bizia zeitan idoki.
Marisantzen lasterra
Bost mendietan behera!
Bi belainez herrestan sartü da Lakarri-Büstanobila.
«Büstanobi gaztia,
Ene anaie maitia,
Hitzaz onik ez balinbada, ene semea joan da».
«Arreba, hago ixilik!
Ez otoi egin nigarrik
Hire semea bizi bada, Mauliala dün joanik.Marisantzen lasterra
Jaun Kuntiaren bortala!
«Ai, ei, eta, jauna, nun düzie ene seme galanta?»
«Hik bahiena semerik
Bereterretxez besterik?
Ezpeldoi altian dün hilik; habil, eraikan bizirik...»
Ezpeldoiko jenteak,
Ala sendimentü gabeak!
Hila hain hüllan üken-eta deüsere ez zakienak!
Ezpeldoiko alaba
Margarita deitzen da:
Bereterretxen odoletik ahürka biltzen ari da.
Ezpeldoiko bukata,
Ala bukata ederra!
Bereterretxen atorretarik hirur dozena ümen da.
ALEGIAK
Alegiak prosan edo bertsotan idazten ziren, haien helburua erakustea zen. Istorio laburrak ziren eta istorio horietako protagonistak animaliak ziren.
Alegile famatuenak honako hauek ziren. Esopo( Grezian V.mendean) Fedro( I.mendean) Artxu(XIX.mendean) Iturriaga(XIX.mendean) eta Oxoti(XX.mendean)
Estopeiak hasieran ahoz aho transmititzen ziren, baina aurregaro Grezian eta Erroman idazten hasi ziren. Gaur egun guri idatziz iritsi zaigu. K.a. VI.mendean idazten hasi ziren eta V.mendean famatuak bihurtu ziren. Protagonistak animaliak dira eta printzipio moral eta satidikoak ageri dira.
Bikenta Mogalek egile horren alegiak eskuratu zituen eta euskarara itzuli zituen erakusteko euskarara pasa daiztezkeela. Geroago Europako hainbat hizkuntzetara ere itzuli zituen. Bere osabaren alegia batzuk gehitu zituen. Bikentak literatura aberastu nahi zuen.
Alegietan baliabide batzuk ageri dira:
- Etopeiak, pertsona bizidunen ezaguarriak eta portaera bizigabeei jartzen zaizkie.
- Posopografia, pertsona baten alde fisikoa adierazten du.
- Prosopopeia edo pertsonifikazioa, izaki bizidudnena diren ohiturak eta ezaugarriak bizigabeei.
Lau prosopopeia mota ageri dira:
- Bizigabeei bizidun izango baziren bezala hitz egitea
- Bizidunenak diren izenondoak bizigabeei jartzea
- Animaliak gauzak eta hilak zuzenean mintzatzea. Ipuin harrigarrietan beldurra ageri da
- Izaki bizigabeak izaki bizidun bezala portatzea.
ASTOA ETA MANDOA ALEGIAREN IRUZKINA
- Alegiak istorio laburrak dira non protagonistak animaliak izaten diren, prosan edo bertsotan idatzita egon daitezke eta bukaeran ikaskizun moral bat izaten du.
- Alegia hau guri idatziz iritsi zaigu eta kasu honetan hartzaileak gu gara. Lehen aipatu dudan moduan alegiek ikaskizun moral bat izaten dute eta helburua zerbait erakustea da. Euskara batuan idatzita dago.
Asto bat eta mando bat ageri dira, astoa kexatu egiten da mandoari bi aldiz janari gehiago ematen diotelako.
Gertakizuna:
Asto bat eta mando bat zioazten pisu berdinarekin ordun, astoa haserretu egi zen mandoari bi aldiz gehiago ematen diotelako jateko. Geroago bidean zioaztela astoak ezin zuen aurrera egin orduan mandazainak mandoari bota zion astoaren zamapixkat, astoa gero eta nekatuago zegoen eta beste pixkat kendu eta mandoari jarri zion.
Kanpo egitura:
Prosan idatzita dago,testu moduan eta paragrafo bakar batez dago osatuta.
Barne egitura:
Hsiera: "Astoa.....esaten zuen"
Hoei izango zen hasiera pixka bat istorioa zeraz doan adierazten digutelako. Kontatzen du asto bat eta mando bat zeudela eta zama pisu berdinarekin baina mandioari bi aldiz gehiago ematen ziola jetaeko.
Grapena."Baina laster.....gaineratu zion"
Hau garapena izango zen zeren korapiloa kontatzen du. Korapiloan dio bidean zioaztela eta astoak ezin zuea aurrera egin, beraz, beraren zamatik oiskat hartzen du eta mandoari ematen dio eta astoa gero eta nekatuago zegoen beraz mandoari gehiago jartzen dio.
Amaiera:"Orduan andoak.... ,erezi dudala?"
Hau